Da mobilização anti-aborto ao Vox

A incorporação do anti-feminismo na agenda política da direita populista espanhola

Autores

DOI:

https://doi.org/10.15448/1980-864X.2023.1.44030

Palavras-chave:

aborto, gênero, feminismo, conservadorismo, populismo.

Resumo

O objetivo deste artigo é examinar o desenvolvimento histórico do antifeminismo político espanhol contemporâneo, desde a sua emergência no contexto das manifestações antiaborto nos anos 80 até à sua incorporação como uma das linhas discursivas centrais do partido político Vox, no contexto da convergência de duas tendências globais: a reação ao ciclo de mobilizações feministas e LGTBIQ+ e a emergência dos novos movimentos populistas radicais de direita. Para o efeito, são analisados os quadros discursivos, repertórios de ação e estratégias de ação desenvolvidas pela mobilização antiaborto, a mobilização anti-gênero e o antifeminismo populista, bem como a sua convergência atual em Vox, a fim de gerar estratégias para contrariar as tendências antidemocráticas associadas.

Downloads

Não há dados estatísticos.

Biografia do Autor

Jordi Bonet-Marti, Universitat de Barcelona, Barcelona, Espanha

Professor do Departamento de Sociologia da Universidade de Barcelona, ​​Espanha, e faz parte do grupo de Pesquisa SGR Cópolis, Bem-Estar, Família e Controle Seminário de Metodologia Social e Interdisciplinar de Pesquisa Feminista (SIMREF). Doutor em Psicologia Social pela Universidade Autônoma de Barcelona, Espanha, especializada no estudo dos movimentos movimentos sociais, contramovimentos e a metodologia de pesquisa feminista.

 

Barbara Biglia, Universitat Rovira i Virigili, Tarragona, Espanha

Professor Associado Serra Hunter do Departamento de Pedagogia da Universidade Rovira i Virgili, Tarragona, Espanha e professor visitante na Universidade Aberta. Com Doutorado em Psicologia pela Universidade de Barcelona, Espanha, especializou-se em Estudos de Género, Metodologia de pesquisa e pedagogias feministas. Pesquisador principal da Universidade Rovira i Virgili do grupo de pesquisa GREDI, co-coordena o Seminário Metodologia de Pesquisa Interdisciplinar Feminista. Atualmente é investigadora principal do Projeto on-line de interações equitativas de gênero.

Sara Cagliero, Universitat Rovira i Virigili, Tarragona, Espanha

Professora de pós-doutorado no Departamento de Pedagogia da Universidade Rovira y Virgili, Espanha, e integrante do grupo de pesquisa SGR GREDI e do Seminário Interdisciplinar de Metodologia Feminista de Pesquisa (SIMREF). Doutora em Humanidades pela Universidade Autônoma Rovira i Virgili de Barcelona, ​​​​Espanha, especializou-se no estudo da violência sexual e de gênero e na metodologia de pesquisa feminista.

Referências

AGUADO, Ana María; ORTEGA, Teresa María (ed.). Feminismos y antifeminismo: culturas políticas e identidades de género en la España del siglo XX. València: Publicacions de la Universitat de València, 2011.

AGUILAR FERNÁNDEZ, Susana. El movimiento antiabortista en la España del Siglo XXI: el protagonismo de los grupos laicos cristianos y su alianza de facto com la iglesia católica. Revista de Estudios Políticos, Madrid, v. 54, p. 11-39, oct./dic. 2011. Disponible en: https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=3780074 Acceso en: 15 nov. 2022.

AKKERMAN, Tjitske. Gender and the radical right in Western Europe: a comparative analysis of policy agendas. Patterns of Prejudice, London, v. 49, n. 1-2, p. 37-60, 2015. Disponible en: https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/0031322X.2015.1023655 . Acceso en: 15 nov. 2022.

ALABAO, Núria. Las guerras de género: la extrema derecha contra el feminismo. In: RAMOS, Miquel. De los neocón a los neonazis: la derecha radical en el estado español. Madrid: Rosa Luxemburg Stiftung, 2021. p. 397-423.

ALFAMA, Eva; CRUELLS, Marta; DE LA FUENTE, Maria. Medir la igualdad de género. Debates y reflexiones a partir de una propuesta de sistema de indicadores clave. Athenea Digital, Bellaterra, v. 14, n. 4, p. 209-235, dic. 2014. Disponible en: https://atheneadigital.net/article/view/v14-n4-alfama-cruells-delafuente/1460-pdf-es. Acceso en: 15 nov. 2022.

ALONSO, Alba; PALEO, Natalia. Políticas de salud sexual y reproductiva en España: contra-movimientos y marcos interpretativos en conflicto. Revista Española de Sociología, Madrid, v. 26, n. 3, p. 59-76, my. 2017. Disponible en: https://recyt.fecyt.es/index.php/res/article/view/65517/39793 . Acceso en: 15 nov. 2022.

ÁLVAREZ-BENAVIDES, Antonio; JIMÉNEZ AGUILAR, Francisco. Estrategias de comunicación de la nueva extrema derecha española. De hogar social a vox, del alter-activismo a la doctrina del shock. Revista Latinoamericana Estudios de la Paz y el Conflicto, Tegulcigalpa, v. 1, n. 2, p. 55-78, 2020. Disponible en: https://camjol.info/index.php/ReLaPaC/article/view/9833/11242. Acceso en: 15 nov. 2022.

ÁLVAREZ-BENAVIDES, Antonio; JIMÉNEZ AGUILAR, Francisco. La contraprogramación cultural de Vox: secularización, género y antifeminismo. Política y Sociedad, Madrid, v. 58, n. 2, e74486, 2021. Disponible en: https://revistas.ucm.es/index.php/POSO/article/view/74486/4564456558502 . Acceso en: 15 nov. 2022.

ALZAMORA REVOREDO, Óscar. La ideología de género. Sus peligros y alcances. ACI Prensa [on-line], [s.l.], 1998. Disponible en: https://www.aciprensa.com/controversias/genero.htm . Acceso en: 15 nov. 2022.

ARANDA, Eva. España, el tercer país más feminista a nivel global. Ipsos Mori [on-line], [s. l.], 7 mzo. 2019. Disponible en: https://www.ipsos.com/es-es/espana-el-tercer-pais-mas-feminista-nivel-global. Acceso en: 15 nov. 2022.

ARRANZ SANCHEZ, Laura. El marco de la “ideologia de género” en el discurso de Vox. Más Poder Local, Murcia, v. 49, p. 10-25, jul. 2022. Disponible en: https://www.maspoderlocal.com/index.php/mpl/article/view/107/ideologia-genero-discurso-vox-mpl49. Acceso en: 15 nov. 2022.

AVANZA, Martina. Por un enfoque emic para compreender los “movimientos feos”. Lecciones de las divisiones en el movimiento próvida italiano. In: CABEZAS, Marta; VEGA, Cristina. La reacción patriarcal: neoliberalismo autoritario, politización religiosa y nuevas derechas. Barcelona: Bellaterra Edicions, 2022. p. 245-275.

BARD, Christine (dir.). Un siècle d’antiféminisme. Paris: Fayard, 1999.

BIGLIA, Barbara. Feminismo(s): hibridaciones frente a diferencialismos. Oñati Socio-Legal Series, Oñati, v.10, n.1, p.135S-159S, 2019. Disponible en: https://opo.iisj.net/index.php/osls/article/view/1113. Acceso en: 15 nov. 2022.

BIGLIA, Barbara; OLIVELLA-QUINTANA, Maria. Evolution and involution in the sexual and reproductive health services in Catalonia (Spain). Women’s Studies International Forum, Amsterdam, v. 47, p. 309-316, nov. 2014.

BLAIS, Mélissa; DUPUIS-DÉRI, Francis. Masculinism and the antifeminist countermovement. Journal of Social, Cultural and Political Protest, Edinburgh, v. 11, n. 1, p. 21-39, en. 2012. Disponible en: https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/14742837.2012.640532. Acceso en: 15 nov. 2022.

BLÁZQUEZ-RODRÍGUEZ, Maribel; CORNEJO-VALLE, Mónica; PICHARDO-GALÁN, José Ignacio. La disputa del género en el Estado español desde el análisis del activismo católico. Ex Aequo, Lisboa, n. 37, p. 47-61, 2018. Disponible en: https://exaequo.apemestudos.org/artigo/la-disputa-del-genero-en-el-estado-espanol-desde-el-analisis-del-activismo-catolico. Acceso en: 15 nov. 2022.

BONET-MARTÍ, Jordi. Análisis de las estrategias discursivas empleadas en la construcción de discurso antifeminista en las redes sociales. Psicoperspectivas. Individuo y sociedad, Valparaiso, v. 19, n. 3, p. 1-12, jul. 2020. Disponible en: https://www.psicoperspectivas.cl/index.php/psicoperspectivas/article/viewFile/2040/1274. Acceso en: 23 out. 2023.

BONET-MARTÍ, Jordi. Los antifeminismos como contramovimiento: una revisión bibliográfica de las principales perspectivas teóricas y de los debates actuales. Teknokultura. Revista de Cultura Digital y Movimientos Sociales, Madrid, v. 18, n. 1, p. 61-71, ene. 2021. Disponible en: http://dx.doi.org/10.5209/tekn.71303. Acceso en: 15 nov. 2022.

BORRAZ, Marta. Una diputada de Vox defiende a gritos en el Congreso que “la violencia no tiene género” y que la ley de 2004 “es puro hembrismo”. El Diario [on-line], Madrid, 23 jun. 2020. Disponible en: https://www.eldiario.es/sociedad/vox-congreso-violencia-feminismo-hembrismo_1_6057223.html. Acceso en: 15 nov. 2022.

BRANDARIZ PORTELA, Tania; JIVKOVA SEMOVA, Dimitrina; COSTA ESCUREDO, Alejandro. Entre “la España que quieres es feminista” y “fuera chiringuitos de género”: feminismo y colectivo LGTBI en las elecciones generales de 2019. Comunicación y género, Madrid, v. 4, n. 2, p. 137-146, sept. 2021. Disponible en: https://revistas.ucm.es/index.php/CGEN/article/view/75224/4564456558670. Acceso en: 15 nov. 2022.

CABEZAS GONZÁLEZ, Marta. Los feminismos ante la nueva extrema derecha: prácticas de acuerpe y sororidades estratégicas para la construcción de um horizonte de equidad e igualdad. Encrucijadas: Revista Crítica de Ciencias Sociales, v. 21, n. 2, r2104, dic. 2021. Disponible en: https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=8216483. Acceso en: 15 nov. 2022.

CASALS, Xavier. Vox d’ànima radical del PP a partit rival. Una hipòtesi sobre mobilitzacions i radicalització política (1993-2018). In: DUEÑAS, Oriol; FONT AGULLÓ, Jordi; FUENTES, Maximiliano (ed.). El món d’avui: dels feixismes històrics als reaccionarismes postmoderns i els nous populismes: els reptes de les politiques de memòria. Barcelona: Memorial Democràtic, 2021. p. 59-81.

CONFERENCIA EPISCOPAL ESPAÑOLA. La familia, santuario de la vida y esperanza de la sociedad. In: ASAMBLEA PLENARIA DE LA CONFERENCIA EPISCOPAL ESPAÑOLA, 76., 2001, [s. l.]. Anales […]. [S. l.]: Conferência Episcopal Española, 2001. Disponible en: https://conferenciaepiscopal.es/wpcontent/uploads/2020/09/comisiones_plenaria_2001familiasantuario.

pdf. Acceso en: 15 nov. 2022.

CONSEJO PONTIFICIO PARA LA FAMILIA. Lexicón. Términos ambiguos y discutidos sobre familia, vida y cuestiones éticas. Madrid: Ediciones Palabra, 2004.

CORNEJO, Mónica; PICHARDO, José Ignacio. Une décennie de croisade anti-genre en Espagne (2004-2014). In: PATERNOTTE, David; VAN DER DUSSEN, Sophie; PIETTE, Valérie. Habemus gender! Déconstruction d’une riposte religieuse. Bruxelles: Éditions de l’Université de Bruxelles, 2015. p. 177-190.

CORNEJO-VALLE, Mónica; PICHARDO, José Ignacio. Actores y estrategias en la movilización anti-género em España: el desplazamiento de una política de iglesia al activismo laico. Psicología Política, [s. l.], v. 18, n. 43, p. 524.542, set./dez. 2018. Disponible en: https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=7427419. Acceso en: 15 nov. 2022.

CORNEJO-VALLE, Mónica; PICHARDO, José Ignacio. La “ideología de género” frente a los derechos sexuales y reproductivos. El escenario español. Cadernos Pagu, Campinas, v. 50, e175009, 2017. Disponible en: https://www.scielo.br/j/cpa/a/JtLkHSJBSv9mVXP59kYtn5j/?-format=pdf&lang=es. Acceso en: 15 nov. 2022.

DEMA, Sandra. Gender and organizations: the (re) production of gender inequalities within Development NGOs. Women’s Studies International Forum, Amsterdam, v. 31, n. 6, p. 441-448, nov./dec. 2008. Disponible en: https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0277539508001003. Acceso en: 15 nov. 2022.

DÍAZ BURILLO, Vicente. Las transiciones de la Iglesia (1962-1987): del repliegue a la revancha. Granada: Editorial Comares, 2019.

DIETZE, Gabriele. Excepcionalismo sexual: Narrativas de la superioridad en el rechazo a la migración y em el populismo de derechas. Pamplona: Katakrak, 2020.

DIETZE, Gabriele; ROTH, Julia. Right-wing populism and gender. European Perspectives and Beyond. Bielefed: Transcript, 2020.

DUPUIS-DÉRI, Francis. L’antiféminisme d’État. Lien social et Politiques, Montréal, v. 69, p. 163-180, juin, 2013. Disponible en: https://www.erudit.org/fr/revues/lsp/2013-n69-lsp0644/1016490ar.pdf. Acceso en: 15 nov. 2022.

DUPUIS-DÉRI, Francis. La crise de la masculinité. Montréal: Les Éditions du Remue-Ménage, 2018.

DUPUIS-DÉRI, Francis. Postféminisme et antiféminisme. In: LAMOUREUX, Diane; DUPUIS-DÉRI, Francis. Antiféminismes: analyse d’un discours réactionnaire. Montréal: Les Éditions du Remue-Ménage, 2015. p. 129-148.

EQUIPO DEUSTO VALORES SOCIALES; SILVESTRE, María (coord.). Valores en la era de la incertidumbre: individualismos y solidarismos. Madrid: Los Libros de la Catarata, 2020.

EUROPA PRESS. La campaña #YoRompoconRajoy de HazteOir acusa al PP de mentir y pide retirarle el voto em su primer video. 2014. Disponible en: https://www.europapress.es/sociedad/noticia-campana-yorompoconrajoy-hazteoir-acusa-pp-mentir-pide-retirarle-voto-primer-video-20141014114018.html Acceso en: 15 nov. 2022.

FALUDI, Susan. Backlash: the undeclared war against American women. New York: Crown Publishing, 2006.

FARRIS, Sarah. En nombre de los derechos de las mujeres: el auge del femonacionalismo. Madrid: Traficantes de Sueños, 2021.

FASSIN, Éric. Gender and the problem of universals: catholic mobilizations and secular democracy in France. Religion and Gender, Leiden, v. 6, n. 2, p. 173-186, febr. 2016. Disponible en: https://brill.com/view/journals/rag/6/2/article-p173_3.xml?language=en. Acceso en: 15 nov. 2022.

FASSIN, Éric. La démocratie sexuelle et le conflit des civilisations. Multitudes [on-line], Paris, v. 26, p. 123-131, dic. 2006. Disponible en: https://www.cairn.info/revue-multitudes-2006-3-page-123.htm. Acceso en: 15 nov. 2022.

FERRER, Victoria A.; BOSCH, Esperanza. El papel del movimiento feminista en la consideración social de la violencia contra las mujeres: el caso de España. Revista Labrys, Brasilia, v. 10, n. 3, p. 20-29, en. 2006. Disponible en: https://www.scielo.br/j/ref/a/RhDhNjndDqMPcyjzg9x9N5f/?format=pdf. Acceso en: 15 nov. 2022.

FORO DE LA FAMILIA. Manifiesto. [2023a]. Disponible en: https://www.forofamilia.org/nosotros/quienessomos/manifiesto/. Acceso en: 15 nov. 2022.

FORO DE LA FAMILIA. Sobre el foro. [2023b]. Disponible en: https://www.forofamilia.org/nosotros/quienes-somos/el-foro/. Acceso en: 15 nov. 2022.

FORTI, Steven. Extrema derecha 2.0: qué es y como combatirla. Madrid: Siglo XXI, 2021.

FREUDE, Leon; VERGÉS-BOSCH, Núria. Homonationalism in Europe? A quantitative comparison of the values of Europeans. Sexuality & Culture, Switzerland, v. 24, p. 1.292-1.314, dic. 2020. Disponible en: https://diposit.ub.edu/dspace/bitstream/2445/170953/1/693804.pdf. Acceso en: 28 set. 2023.

GALAUP, Laura; BASTANTE, Jesús. Vox mete en política y en las instituciones a miembros de Hazte Oír y el lobby ultracatólico que le ayudó en sus inicios. El Diario [on-line], Madrid, 9 dic. 2019. Disponible en: https://www.eldiario.es/politica/vox-hazte-oir-ignacio-arsuaga-santiago-abascal_1_1204229.html. Acceso en: 15 nov. 2022.

GRODIRA, Fermín. La reacción antifeminista al 8M, promovida por Hazte Oír, pincha en Madrid. Público [on-line], Madrid, 10 mzo. 2019. Disponible en: https://www.publico.es/sociedad/marcha-antifeminismo-reaccion-antifeminista-8m-promovida-hazte-oir-pincha-madrid.html. Acceso en: 15 nov. 2022.

HARTMAN, Andrew. A war for the soul of America. A history of cultural wars. Chicago: University of Chicago Press, 2016.

HOFF SOMMERS, Christina. Who stole feminism? How women have betrayed women. New York: Simon & Schuster, 1994.

INFOCATÓLICA. Benigno Blanco: “Me siento enganado por el PP”. 11 nov. 2014. Disponible en: https://www.infocatolica.com/?t=noticia&cod=22468. Acceso en: 15 nov. 2022.

INFOCATÓLICA. Hazte Oir se da de baja del Foro Español de la Familia. 29 oct. 2009. Disponible en: https://www.infocatolica.com/?t=noticia&cod=4618. Acceso en: 15 nov. 2022.

IPSOS MORI. Uno de cada cuatro españoles cree que el feminismo hace más mal que bien. 7 mzo. 2022. Disponible en: https://www.ipsos.com/es-es/uno-de-cada-cuatro-espanoles-cree-que-el-feminismo-hace-mas-mal-que-bien. Acceso en: 15 nov. 2022.

JASPER, Jim. Where did capitalism go? Critical Mass Bulletin, 3jas7, p. 2-6, 2012.

JIMÉNEZ AGUILAR, Francisco. El auge de las investigaciones sobre género y ultraderecha: una agenda abierta. Encrucijadas, [s. l.], v. 21, n. 2, b2108, nov. 2021. Disponible en: https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=8216478. Acceso en: 15 nov. 2022.

JUAN PABLO II. Homilía de Juan Pablo II: Misa para las familias. Vatican, 2 nov. 1982. Disponible en: https://www.vatican.va/content/john-paul-ii/es/homilies/1982/documents/hf_jpii_hom_19821102_famiglie-madrid.html. Acceso en: 15 nov. 2022.

JUNQUEIRA, Rogério Diniz. A invenção da “ideologia de gênero”: a emergência de um cenário político discursivo e a elaboração de uma retórica reacionária antigênero. Revista Psicologia Política, São Paulo, v. 18, n. 43, p. 449-502, 2018. Disponible en: http://pepsic.bvsalud.org/pdf/rpp/v18n43/v18n43a04.pdf. Acceso en: 15 nov. 2022.

KIMMEL, Michael. White angry men: american masculinity at the end of an era. New York: Bold Type Books, 2013.

KÖTTIG, Michaela; BITZAN, Renate; PETÖ, Andrea. Gender and Far Right Politics in Europe. London: Palgrave McMillan, 2017.

KOVÁTS, Eszter; PÕIM, Maari (eds.). Gender as Symbolic Glue: The Position and Role of Conservative and Far Right Parties in the Anti-Gender Mobilisations in Europe. Brussels: Foundation for European Progressive Studies (FEPS), 2015. Disponible en: https://nbn-resolving.org/urn:nbn:de:0168-ssoar-71905-1. Acceso en: 15 nov. 2022.

KUHAR, Roman; PATERNOTTE, David. Anti-gender campaigns in Europe. London: Rowman & Littlefield, 2018.

LACLAU, Ernesto. Emancipación y diferencia. Buenos Aires: Ariel, 1996.

LAMOUREUX, Diane. L’antifeminisme comme conservatisme. In: BARD, Christine; BLAIS, Mélissa; DUPUIS- DÉRI, Francis. Antiféminismes et masculinismes d’hier et d’aujourd’hui. Paris: Presses Universitaires de France, 2019. p. 51-77.

LARUMBE, María Ángeles. Las que dijeron no: palavras y acción del feminismo en la Transición. Zaragoza: Prensas Universitarias de Zaragoza, 2004.

LAS MUJERES de VOX se rebelan contra el feminismo supremacista. [S. l.: s. n.], 2019. 1 vídeo (1 min). Publicado pelo canal VOX España. Disponible en: https://www.youtube.com/watch?v=5DAYKkNUsKk. Acceso en: 15 nov. 2022.

LAZARIDIS, Gabriella; CAMPANI, Giovanna. Understanding the populist shift: othering in a Europe in crisis. [Abingdon]: Routledge, 2017.

MANIFESTACIÓN de derechistas contra el divorcio. El País [on-line], Madrid, 5 dic. 1980. Disponible en: https://elpais.com/diario/1980/12/06/espana/344905213_850215.html. Acceso en: 15 nov. 2022.

MEYER, David S.; STAGGENBORG, Suzanne. Movements, countermovements and the structure of political opportunities. American Journal of Sociology, Chicago, v. 101, n. 6, p. 1.628-1.660, May 1996.

MUDDE, Cas. Populist radical right partis in Europe. Cambridge: Cambridge University Press, 2007.

MUDDE, Cas. The far right today. Cambridge: Polity, 2019.

MURUAGA LÓPEZ DE GUEREÑU, Soledad. Efectos de la custodia compartida en la salud de los hijos e hijas. Themis: Revista Jurídica de Igualdad de Género, Madrid, v. 10, p. 13-22, jun. 2011. Disponible en: https://dialnet.unirioja.es/servlet/articulo?codigo=6537552. Acceso en: 28 set. 2023.

NASH, Mary. Dones en transició: De la resistència política a la legitimitat feminista: les dondes de Barcelona en la transició. Barcelona: Ayuntament de Barcelona, 2007.

NORRIS, Pippa; INGLEHART, Ronald. Cultural backlash: Trump, Brexit, and authoritarian populism. Cambridge: Cambridge University Press, 2019.

O’LEARY, Dale. Gender: the deconstruction of women: analysis of the gender perspective in preparation for the Fourth World Conference on Women. Beijing: [s.n], 1995. Disponible en: https://digitalcollections.library.gsu.edu/digital/collection/arwg/id/19598/ . Acceso en: 15 nov. 2022.

O’LEARY, Dale. The gender agenda: redefining equality. Lafayette: Vital Issues Press, 1997.

ORTEGA LÓPEZ, Teresa María. Conservadurismo, catolicismo y antifeminismo: la mujer en los discursos del autoritarismo y el fascismo. Ayer, [s. l.], v. 71, p. 55-83, 2008. Disponible en: https://www.jstor.org/stable/41325978. Acceso en: 15 nov. 2022.

OSBORNE, Raquel; TRUJILLO, Gracia. Sessualità periferiche: una panoramica sullaproduzione GLBT e queer in Spagna. In: RIZZO, Domenico (ed.). Omosapiens: studi ericerche sull’orientamento sessuale. Roma: Carocci Editore, 2006. p. 219-233.

PALMA, Luisa. Más de medio millón de personas se manifestaron contra el aborto. ABC [on-line], Madrid, 6 mzo. 1983. Disponible en: https://www.march.es/es/coleccion/archivo-linz-transicion-espanola/ficha/mas-medio-millon-personas-se-manifestaron-contra-aborto--linz%3AR-5. Acceso en: 15 nov. 2022.

PATERNOTTE, David. Backlash: a misleading narrative. 2020. Disponible en: https://blogs.lse.ac.uk/gender/2020/03/30/backlash-a-misleading-narrative/ .Acceso en: 15 nov. 2022.

PATERNOTTE, David; KUHAR, Roman. The anti-gender movement in comparative perspective. In: PATERNOTTE, David; VAN DER DUSSEN, Sophie; PIETTE, Valérie. Habemus gender! Déconstruction d’une riposte religieuse. Bruxelles: Éditions de l’Université de Bruxelles, 2015. p. 84-92.

PLEYERS, Geoffrey. Pensar los actores conservadores y capitalistas como movimientos sociales. Revista de Estudios Sociales, Bogotá, v. 67, p. 116-123, oct. 2017. Disponible en: https://revistas.uniandes.edu.co/index.php/res/article/view/6093/6133. Acceso en: 15 nov. 2022.

PLEYERS, Geoffrey; ÁLVAREZ-BENAVIDES, Antonio. La producción de la sociedad a través de los movimentos sociales. Revista Española de Sociología, Madrid, v. 28, n. 1, p. 141-149, oct. 2019. Disponible en: https://recyt.fecyt.es/index.php/res/article/view/66435/42074. Acceso en: 15 nov. 2022.

RAMA, José et al. VOX: the rise of the Spanish populista right. London: Routledge, 2021.

RAMAJO, Javier. Abogados Cristianos imputa un delito de odio a las mujeres de la procesión del ‘coño insumiso’. El Diario [on-line], Madrid, 11 jul. 2017. Disponible en: https://www.eldiario.es/andalucia/sevilla/abogados-cristianos-participantes-procesion-insumiso_

_3288059.html. Acceso en: 15 nov. 2022.

RAMSAY, Adam; PROVOST, Claire. Revealed: the Trump-linked ‘Super PAC’ working behind the scenes to drive Europe’s voters to the far right. OpenDemocracy [on-line], [s. l.], 25 abr. 2019. Disponible en: https://www.opendemocracy.net/en/5050/revealed-the-trump-linked-super-pac-working-behind-the-scenes-to-drive-europes-voters-to-the-far-right/. Acceso en: 15 nov. 2022.

RIBERA PAYÁ, Pablo; DÍAZ MARTÍNEZ, José Ignacio. The end of the Spanish exception: the far right in the Spanish Parliament. European Politics and Society, v. 22, n. 3, p. 410-434, 16 jul. 2020. Disponible en: https://www.tandfonline.com/doi/full/10.1080/23745118.2020.1793513. Acceso en: 15 nov. 2022.

RIVERA, Ellen. Unraveling the anti-choice supergroup Agenda Europe in Spain: a case study of CitizenGo and HazteOir. IERES Occasional Papers, Washington, v. 4, p. 5-27, oct. 2019. Disponible en: https://historyofthefarright.b-cdn.net/wp-content/uploads/2020/08/IERES-papers-4-Oct-2019.pdf. Acceso en: 15 nov. 2022.

ROCÍO Monasterio: ‘Las feministas no quieren hablar oír de las familias’. [S. l.: s. n.], 2019. 1 vídeo (6 min). Publicado pelo canal VOX España. Disponible en: https://www.youtube.com/watch?v=RGywDeJ1arM. Acceso en: 15 nov. 2022.

ROYO, Raquel; GONZÁLEZ, Lía; SUÁREZ, Maialen. Familia, género y cambio social: un acercamiento a los valores familiares en el imaginario colectivo de la sociedad española. In: EQUIPO DEUSTO VALORES SOCIALES; SILVESTRE, María (coord.). Valores en la era de la incertidumbre: individualismos y solidarismos. Madrid: Los Libros de la Catarata, 2020. p. 43-68.

ROZAS, Rubén. Hazte Oír abandona a Vox y moviliza a sus seguidores en favor de Olona: “Macarena Meloni”. El Plural [on-line], Madrid, 3 oct. 2022. Disponible en: https://www.elplural.com/politica/espana/hazte-oir-abandona-vox-moviliza-sus-seguidores-en-favor-olona-macarena-meloni_298727102. Acceso en: 15 nov. 2022.

RUIZ DE AZUA, Victorino. Aznar pide a los estudiantes comprensión hacia el aborto. El País [on-line], Madrid,

my. 1993. Disponible en: https://elpais.com/diario/1993/05/14/espana/737330412_850215.html Acceso en: 15 nov. 2022.

SAUER, Birgit. Authoritarian right-wing populism as masculinist identity politics. The role of effects. In: DIETZE, Gabriele; ROTH, Julia (ed.). Right-wing populism and gender: European perspectives and beyond. Bielefeld: Transcript, 2020. p. 23-40.

SAWER, Marian. EMILY’s list and angry white men: gender wars in the nineties. Journal of Australian Studies, [s. l.], v. 23, n. 62, p. 1-9, 18 May 1999. Disponible en: https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/14443059909387494. Acesso en: 28 set. 2023.

SIMÓN, Patricia. El argumentario de Vox: #yoNOteCreo. La Marea [on-line], Madrid, 7 jun. 2019. Disponible en:

https://www.lamarea.com/2019/06/07/el-argumentario-de-vox-yonotecreo/. Acceso en: 15 nov. 2022.

STEFANONI, Pablo. ¿La rebeldía se volvió de derecha? Buenos Aires: Siglo XXI, 2021.

TAMAYO, Juan José. Neofascismo y religión. Los predicadores del neofascismo. In: GUAMÁN, Adoración; ARAGONESES, Alfons; MARTÍN, Sebastián (dir.). Neofascismo: la bestia neoliberal. Madrid: Siglo XXI, 2019. v. 2. p. 189-204.

TEXTO íntegro de la Comisión Episcopal sobre el divorcio. El País [on-line], Madrid, 5 febr. 1981. Disponible

en: https://elpais.com/diario/1981/02/05/espana/350175603_850215.html. Acceso en: 15 nov. 2022.

TURNBULL-DUGARTE, Stuart J. Explaining the end of Spanish exceptionalism and electoral support for

Vox. Research & Politics, [s. l.], v. 6, n. 2, p. 1-8, Apr./June 2019. Disponible en: https://journals.sagepub.com/doi/pdf/10.1177/2053168019851680. Acceso en: 15 nov. 2022.

VERLOO, Mieke; PATERNOTTE, David. The Feminist Project under Threat in Europe. Politics and Governance, v. 6, n. 3, p. 1-5, sep. 2018. Disponible en: https://www.cogitatiopress.com/politicsandgovernance/article/view/1736/854. Accesoe n: 23 out. 2023.

VOX ESPAÑA. Manifiesto fundacional. España: Vox España, 2014a.

VOX ESPAÑA. Programa Elecciones Europeas 2014. España: Vox España, 2014b.

VOX ESPAÑA. Programa electoral Vox 2015. España: Vox España, 2015.

VOX ESPAÑA. Andalucía por España: programa para las elecciones andaluzas. España: Vox España, 2018a.

VOX ESPAÑA. 100 medidas para la España Viva. España: Vox España, 2018b.

VOX ESPAÑA. Rocío Monasterio: ‘Las feministas no quieren hablar oír de las familias. [S. l.: s. n.], 2019. 1 vídeo (6

min). Publicado pelo canal VOX España. https://www.youtube.com/watch?v=RGywDeJ1arM. Acceso en: 23

out. 2023.

VOX ESPAÑA. Las mujeres de VOX se rebelan contra el feminismo supremacista. [S. l.: s. n.], 2019. 1 vídeo (1 min). Disponible en: https://www.youtube.com/watch?v=-5DAYKkNUsKk. Acceso en: 15 nov. 2022.

ZABALA, Begoña. Movimiento de mujeres, mujeres em movimiento. Tafalla: Txalaparta, 2008.

ZALD, Mayer N.; USEEM, Bert. Movement and countermovement interaction: mobilization, tactics and State involvement. In: ZALD, Mayer N.; McCARTHY, John D.; GAMSON, William A. Social movements in na organizational society: collected essays. New Brunswick: Transaction Publishers, 1987. p. 247-272. 20.000

PERSONAS se manifiestan contra la ley del aborto en la madrileña calle de Serrano. El País [on-line], Madrid, 31 my. 1985. Disponible en: https://elpais.com/diario/1985/06/01/espana/486424818_850215.html. Acceso en: 15 nov. 2022.

Downloads

Publicado

2023-11-08

Como Citar

Bonet-Marti, J., Biglia, B., & Cagliero, S. (2023). Da mobilização anti-aborto ao Vox: A incorporação do anti-feminismo na agenda política da direita populista espanhola. Estudos Ibero-Americanos, 49(1), e44030. https://doi.org/10.15448/1980-864X.2023.1.44030

Edição

Seção

Dossiê - Repensar a extrema direita em uma perspectiva transnacional